Celem, jaki stawia sobie niniejsze opracowanie, jest przedstawienie Heglowskiej koncepcji rodziny, jej miejsca i zadań w społeczeństwie. Rodzinę stanowią mężczyzna, kobieta i dzieci – jednostki, które tworzą rodzaj wspólnoty. Kobieta zostaje przez Hegla utożsamiona i związana z życiem rodzinnym; życie społeczne natomiast jest domeną działalności mężczyzny. Pomimo tego podziału ról nie należy widzieć w rodzinie odseparowanej od społeczeństwa obywatelskiego i państwa sfery prywatności i kobiecości. Rodzina, połączona miłością jedność, jest jedną z racjonalnych form życia wspólnotowego, ściśle powiązaną z całością struktury społecznej. Koncepcja Heglowskiej rodziny zależy zatem w dużej mierze od funkcjonowania wspólnot od niej szerszych i umożliwiających jej pełny byt, którymi są państwo i społeczeństwo obywatelskie. Praca ta zwraca się zatem ku tym wybranym aspektom Heglowskiej filozofii społecznej, w których widoczna staje się struktura i dynamika relacji już nie tylko jednostek w ramach rodziny, ale człowieka jako takiego z obiektywnością stosunków i instytucji społecznych.
W opracowaniach dotyczących Hegla można dostrzec ambiwalencję związaną z niejednoznaczną oceną jego filozofii. Niektóre interpretacje podkreślają przewagę tendencji zachowawczych, inne natomiast wydobywają przede wszystkim wątki związane z postępem oraz przedstawiają Hegla jako filozofa zainteresowanego przede wszystkim ideą wolności i procesem urzeczywistniania się wolności w dziejach. Przedstawiając Heglowską koncepcję rodziny, napotykamy problem społecznej roli kobiety w filozofii Hegla, której wolność – przynajmniej w rozumieniu dzisiejszych liberalno-demokratycznych standardów i kryteriów, jest w dużej mierze ograniczona. Heglowskie ujęcie rodziny jest wyrazem konserwatywnego modelu myślenia o relacjach międzyludzkich (będziemy też mówić o tradycjonalizmie Heglowskiej koncepcji). Czy ten konserwatywny model myślenia dotyczący społecznej roli kobiety oraz rodziny nie popada dzisiaj w rażący konflikt ze współczesną rzeczywistością – rzeczywistością wolnych związków i gwarantowanego prawnie równouprawnienia? Narzuca się tutaj przede wszystkim uwaga, iż „postępowość” czy „wsteczność” takich obszarów jak życie rodzinne, miłość, seksualność, wychowanie, jest trudna do zmierzenia. Niezależnie jednak od odpowiedzi na to pytanie celem niniejszej pracy nie była jedynie krytyka tego, co u Hegla zdezaktualizowane i dyskusyjne. Podkreślone natomiast zostały te momenty Heglowskiej filozofii społecznej, które pozwalają na modernizację tego, co w koncepcji rodziny Hegla stoi w sprzeczności z przyjętymi dzisiaj kryteriami życia społecznego.
Pytanie o aktualność myśli Heglowskiej pozwala wyjść niniejszemu opracowaniu poza czysto historyczne rozumienie terminu nowoczesność. Przywołując tę kategorię, odnosimy się do jej potocznego użycia, by za Heglem i innymi XIX-wiecznymi myślicielami powiedzieć, że nowoczesny oznacza tyle, co nam współczesny. Dla Hegla nowoczesność oznaczała przede wszystkim czasy narodzin nowej epoki, czas gruntownych zmian historycznych, jakie przyniosła ze sobą Rewolucja Francuska. „Ponieważ nowy świat – nowoczesny – różni się od dawnego tym, że otwiera się ku przyszłości, epokowy nowy początek następuje i powtarza się z każdym momentem teraźniejszości, która wyłania z siebie Nowe” (Jürgen Habermas). Nowoczesność jest zatem (paradoksalnie może, w kontekście analizy „starego” i konserwatywnego tematu rodziny) jednym z wiodących motywów niniejszego opracowania. Czy filozofia społeczna Hegla jest trafną diagnozą życia społecznego oraz źródłem jego dalszej inspiracji? Czy zagadnienie rodziny i rola, jaką Hegel przypisuje kobiecie, może być pomocnym elementem w rozpoznaniu i rozumieniu istotnych zmian naszej obyczajowości? Jak i za pomocą jakich środków człowiek tworzy wspólne wartości będące fundamentami jedności ludzkiej wspólnoty? Na te i inne pytania postaramy się odpowiedzieć, przedstawiając problem kobiety i rodziny w szerszym kontekście życia społecznego i racjonalnych reguł, jakim życie to podlega.
Zagadnienie rodziny nie jest epizodycznym i mało znaczącym elementem filozofii Hegla. Koncepcja ta znajduje swój trwały, systematyczny wyraz już w okresie jenajskim (pojawia się także w pismach młodego Hegla). Niniejsza praca koncentruje się na dojrzałym okresie filozofii Hegla, kiedy wizja rodziny przybrała już swój ostateczny kształt, kiedy rodzina została przyporządkowana duchowi obiektywnemu, stając się jego istotną, etyczną częścią. W przedstawieniu Heglowskiej rodziny opieramy się głównie na ostatnim wielkim dziele filozofa Zasadach filozofii prawa, ale także na wcześniejszej Fenomenologii Ducha (szczególnie istotny jest tutaj rozdział VI Duch), gdzie stosunki rodzinne (mężczyzny i kobiety, brata i siostry, rodziców i dzieci) są przejawem, z jednej strony, porządku i prawa boskiego, z drugiej zaś strony – prawa ludzkiego. W dobie kryzysu rodziny i intensywnego fermentu światopoglądowego, jaki przyniósł ruch feministyczny, warto zwrócić się ku myśli, która rodzinie przypisuje doniosłą rolę społeczną, a kobietę widzi w roli strażniczki życia rodzinnego. Nawet ten ostatni fakt, dzisiaj szeroko kwestionowany, może posłużyć do interesującej analizy tego, co kobiece. Wszechstronna teoria kobiecości powinna uwzględniać przeszłość kobiety, bez której niemożliwy byłby jej dzisiejszy status oraz jej pełna, uwzględniająca już dokonane zmiany, tożsamość. Problem zbudowania modelu emancypacji, który polega na odejściu od tradycyjnego ujęcia ról płci, napotyka na zasadniczą trudność: wiele kobiet odczuwa tę właśnie tradycję jako część własnej tożsamości. Rozdział pierwszy przedstawia zagadnienie rodziny w kontekście reformacji, która, zdaniem Hegla, była przełomowym wydarzeniem w historii świata, jako kulminacja rozwoju wolności. Protestantyzm stanowi więc jeden z głównych elementów konstytutywnych Heglowskiego (nowoczesnego) świata, zmieniający, między innymi, wyobrażenia ludzi na temat życia rodzinnego. W dalszej kolejności przedstawiona zostanie istota etyczności, z której czerpie i w której zakorzeniona jest społeczna rozumność powstająca w dialogu – rodzinnym, społecznym i państwowym. Pojęcie etyczności będzie przewijać się zresztą w całej pracy jako tło zagadnienia rodziny. W kolejnym rozdziale rodzina u Hegla przedstawiona zostanie jako wyraz najbardziej bezpośredniego i naturalnego kształtu etyczności, obrazującego życie prywatne jednostki. Omówiona zostanie, między innymi, koncepcja miłości, forma zawarcia małżeństwa, zagadnienie rozpadu rodziny i wychowania dzieci. Pokażemy również, że z perspektywy ducha obiektywnego, rodzina wyraża zmiany świata historycznego, co ujawnia się przede wszystkim jako różnica pomiędzy Heglowskim obrazem rodziny nowoczesnej a rodziną tradycyjną. Rozdział czwarty poświęcony został kobiecie i jej charakterystyce. Odwołamy się, między innymi, do dialektycznych praw regulujących życie intymne żony i męża, nawiążemy do Antygeny Sofoklesa, przywołamy obraz kobiety jako siostry – w oczach Hegla swoistej kulminacji kobiecości. Na koniec podjęta zostanie próba określenia warunków możliwości emancypacji kobiety w ramach heglizmu. W piątym rozdziale spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, co to znaczy, że jednostka jest bytem społecznym. Problem ten zostanie przedstawiony jako próba zachowania indywidualnej wolności i podmiotowej suwerenności w kontekście wypełniania przez jednostkę określonych powinności i obowiązków społecznych. Postaramy się także określić rolę rodziny w procesie uspołecznienia, w którym to procesie istotny udział bierze, między innymi, korporacja – drugie, obok rodziny, „etyczne źródło” państwa. Rozdział szósty konfrontuje ze sobą dwie koncepcje filozofii i rodziny, Hegla oraz Lévinasa. W pracy nie może także zabraknąć perspektywy ducha absolutnego, co dopełni Heglowską charakterystykę rodziny. Praca bardzo często posiłkuje się tekstem źródłowym. Stoi za tym pragnienie popularyzacji mniej znanych aspektów myśli Hegla, związanych z życiem rodzinnym, seksualnym, problemem śmierci czy zagadnieniami dotyczącymi wychowania dzieci. Wątki biograficzne dotyczące filozofa i jego życia osobistego, które także pojawiają się w opracowaniu, nie mają na celu wyeksponowania powiązań pomiędzy psychiką Hegla a jego filozoficznymi przekonaniami. Rodzinna perspektywa jest jednak także perspektywą życiową samego Hegla. Wybrane aspekty życia prywatnego filozofa stanowić mogą zatem ciekawe uzupełnienie jego teoretycznych rozważań.
Hegel odmawia kobiecie zdolności zajmowania się filozofią. Moja praca, poświęcona kobiecie i rodzinie w filozofii Hegla, sprzeniewierza się więc w pewnym sensie swemu bohaterowi. Dziękuję wszystkim, którzy pomogli mi zdobyć się na to „nieposłuszeństwo”. Dziękuję prof. prof. Günterowi Figalowi i Klausowi Viewegowi za umożliwienie mi pracy z niemieckojęzyczną literaturą i konsultacje, które wzbogaciły moją wiedzę na temat Hegla. Dziękuję prof. Elżbiecie Paczkowskiej-Łagowskiej za uwagi, które ukształtowały zasadniczy zarys tematu. Dziękuję dr. hab. Janowi Hartmanowi za umocnienie we mnie przekonania, że „dam sobie radę z Heglem”. Bardzo dziękuję również prof. Ryszardowi Legutce za wsparcie mojego projektu. Współpraca z Ośrodkiem Myśli Politycznej jest dla mnie zaszczytem.
Katarzyna Guczalska
Kraków, wrzesień 2001
Dane bibliograficzne publikacji:
Katarzyna Guczalska, Miłość i cnota polityczna. Rodzina i kobieta w filozofii Hegla, Kraków: Księgarnia Akademicka 2002,
Seria Ośrodka Myśli Politycznej, (Wprowadzenie, s. 9-13).