Janina Filek, Katarzyna Guczalska
Wprowadzenie
Kolejny numer „Prakseologii” o charakterze monograficznym jest poświęcony debacie między komunitarianami a liberałami(1). Spór ten to dla jednych zaledwie debata, dla drugich poważny pojedynek; dla jednych antagonizm o charakterze ideologicznym, dla drugich węzłowa polemika, dotycząca istotnych i oczekujących na rozwiązanie problemów społecznych, powstałych w kontekście globalizacji.
Problematyka podejmowana w tym tomie nie jest nowa. Pierwsza fala dyskusji przebiegła (głównie w Ameryce) w ostatniej dekadzie poprzedniego stulecia jako reakcja na słynną książkę Johna Rawlsa Teoria sprawiedliwości wydanej w 1971 roku. Z kolei znaczący dokument programowy komunitarian, The Responsive Communitarian Platform – Rights and Responsibilities został opublikowany w 1989 roku.
Jak zauważa Paweł Śpiewak, można spierać się o to, czy rozważania komunitarian to kwestia nowej mody czy też początek „ciekawego zwrotu” w myśleniu o zasadniczych kwestiach: teorii polityki, społeczeństwie obywatelskim, idei tolerancji, indywidualizmie, dobru wspólnym. Narracja komunitarian zasługuje na uwagę, gdyż wyzwala „z prostych, a narzuconych przez neoliberałów, opozycji indywidualizm-kolektywizm” (P. Śpiewak, Poszukiwanie wspólnoty, [w:] Komunitarianie. Wybór tekstów, Fundacja ALETHEIA, Warszawa 2004, s. 5).
Przedstawiony materiał jest pokłosiem bogatej dyskusji, która miała miejsce w ramach konferencji zorganizowanej w Krakowie przez Katedrę Filozofii Uniwersytetu Ekonomicznego w listopadzie 2015 roku. Obierając za temat konferencji problematykę sporu komunitarian z liberałami, wzięto pod uwagę kilka kwestii.
Po pierwsze, fakt bogatego w konteksty filozoficznie i politycznie podłoża sporu, stanowiącego podstawę istotnych przemyśleń na temat miejsca i roli człowieka w społeczeństwie.
Po drugie, za niezwykle istotne uznano rozważenie – szczególnie w perspektywie narastających problemów gospodarczych – ekonomicznych konsekwencji założeń, które zostały przyjęte w ramach analizowanego sporu.
Po trzecie, zauważono, że w ramach polemiki komunitarian z liberałami, podejmowane są na nowo analizy istotnych dla rozwoju społecznego fenomenów – w szczególności takich jak sprawiedliwość czy wspólnota.
Po czwarte, komunitarianie w swych rozważaniach wracają do wielu nieco zapomnianych (być może nie całkiem zasłużenie) pojęć, takich jak dobro wspólne czy rodzina, a także poprzez czasami zdecydowaną krytykę koncepcji liberalnych zmuszają zwolenników tego stanowiska do ponownego namysłu nad problemami, które wydawałoby się, że zostały już (przynajmniej w teorii) rozwiązane.
Zatem, skoro spór obu stanowisk ma nadal wymiar żywej dyskusji na temat najbardziej aktualnych problemów, uznaliśmy, że warto raz jeszcze przypomnieć racje i argumenty, wysuwane przez spierające się strony. Dodatkowo zależało nam na tym, aby spojrzeć na ów spór także z najbliższej nam perspektywy i zastanowić się, na ile podejmowane w dyskusji zagadnienia są ważne dla polskiej rzeczywistości społeczno-gospodarczej – zarówno w wymiarze teoretycznym, jak i praktycznym.
Pierwsza grupa artykułów zamieszczonych w tomie poświęcona jest problematyce wolności i odpowiedzialności. Otwierający numer artykuł Justyny Miklaszewskiej, Liberałowie i komunitaryści o wolności i sprawiedliwości, rysuje szeroką perspektywę badawczą, wprowadzając w podstawy analizowanego sporu. Analiza obejmuje takich myślicieli jak – po stronie liberalnej – Sen, Rawls, Berlin, Nussbaum, zaś po stronie komunitarystycznej: Taylor, Sandel, MacIntyre. Autorka zwraca uwagę, że antagonizm między liberałami i komunitarystami we wcześniejszej fazie dotyczył raczej kwestii wolności i podmiotowości, jednak stopniowo przesunął się w kierunku problemu sprawiedliwości. Zauważa też, że aby mówić o społeczeństwie sprawiedliwym, nie można tego zagadnienia ograniczać jedynie do kwestii dzielenia dóbr, lecz należy podjąć rozważania poświęcone szeroko rozumianej aksjologii dotyczącej myślenia wspólnotowego. Na tej właśnie płaszczyźnie – na przekór tendencjom antagonistycznym – należy szukać porozumienia między liberałami i komunitarystami.
Kolejny tekst, autorstwa Janiny Filek Spór o odpowiedzialność: między odpowiedzialnością jednostki a odpowiedzialnością wspólnoty, wychodzi naprzeciw sugestii o potrzebie rozważań prowadzonych wokół aksjologii dotyczącej myślenia wspólnotowego, poszerzając te rozważania o pojęcie odpowiedzialności wspólnotowej. Autorka zauważa, iż fenomen odpowiedzialności nabiera coraz istotniejsze-go znaczenia we współczesnej filozofii i porównuje jego rozumienie w kontekście myśli liberalnej i komunitaraińskiej. Zawarte w tekście rozważania prowadzą do wniosku, iż oba stanowiska odmiennie postrzegają fenomen odpowiedzialności. Liberalizm, koncentrując się nieomal wyłącznie na jego jednostkowym rozumieniu (stąd duża niechęć wielu przedstawicieli tego stanowiska np. do koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu w jej społecznym wymiarze). Z kolei w myśli komunitaraińskiej otwiera się przestrzeń do interpretowania odpowiedzialności w ujęciu wspólnotowym. Według Autorki rozważania wokół idei odpowiedzialności wspólnotowej w ujęciu komunitarian pozwalają na dotarcie do poszukiwanej idei odpowiedzialności bytu zbiorowego.
Kolejny autor, Kazimierz Sosenko, w tekście zatytułowanym Implikacje liberalizmu i komunitaryzmu dla praw człowieka spór komunitarianie versus liberałowie sytuuje w perspektywie praw człowieka. Jako że prawa człowieka wyznaczają w tradycji zachodnioeuropejskiej najbardziej fundamentalny poziom aksjologiczny, powstaje pytanie o ocenę rozważanego sporu z tego właśnie punktu widzenia. Autor zastanawia się zatem, w jakiej mierze teoretyczne spory filozoficzne wpływają na praktykę społeczną w odniesieniu do praw człowieka. Przeciwstawiając się upraszczającym ujęciom konfrontacji komunitarianizm–liberalizm, zauważa, że „tylko niektóre koncepcje liberalne są negatywnie nastawione do praw gospodarczych i socjalnych, a z kolei nie wszyscy komunitarianie gotowi są poświęcić wolność jednostki na rzecz dowolnego dobra wspólnoty”.
Na drugą grupę tekstów koncentrujących się wokół sprawiedliwości i wspólnoty składają się kolejne cztery. W pierwszym Janusz Grygieńć, w czytelnym i spójnym pod względem metodologicznym tekście zatytułowanym Wspólnota responsywna, czyli jaka? Komunitaryzm wobec problemu partycypacji politycznej dokonuje krytycznej analizy postulatu partycypacji obywatelskiej prezentowanej w pismach komunitarystów politycznych. Rozpoczyna od wykazania, że partycypacjonizm komunitarystyczny jest stanowiskiem niespójnym (wskazując na liczne jego aporie), następnie zwraca uwagę, iż źródło tej niespójności jest konsekwencją starań godzenia ideału partycypacji z ideałem deliberacji obywatelskiej. Ostatecznie autor wykazuje, że pogodzenie partycypacji z deliberacją możliwe jest jedynie na szczeblu wspólnot lokalnych.
W drugim artykule, Nierówności społeczne jako skutek neoliberalizmu a demokratyczna wspólnota, Piotr Wiatrowski koncentruje się na rozważaniach paradoksu, pojawiającego się w wyniku nakładania przez gospodarkę rynkową na demokrację poważnych obciążeń. Jak zauważa, z jednej strony rynek wzmacnia demokrację, wspierając funkcjonowanie instytucji demokratycznych, z drugiej jednak wytwarzając nierówności społeczne, przyczynia się do osłabienia równości politycznej, osłabiając tym samym demokrację. Zdaniem autora równość polityczna, która miała być demokratycznym ideałem, staje się coraz mniej możliwa. Gospodarka, wytwarzając nie-równości między obywatelami w dostępie do sfery politycznej, osłabia bowiem oddziaływanie instytucji demokratycznych powołanych do rządzenia. W tym kontekście komunitariański powrót do wspólnoty lokalnej zdaje się według autora łagodzić niektóre z zagrożeń.
Kolejne dwa teksty, choć nie mają charakteru stricte naukowego, wnoszą nowe elementy krytyczne do rozważań w ramach sporu komunitarian i liberałów. W tekście Sprawiedliwość a budowanie wspólnoty Magdalena Baran, analizując koncepcję sprawiedliwości Johna Rawlsa, proponuje spojrzeć na tę koncepcję w optyce zgoła odmiennej, a mianowicie z punktu widzenia dzieła George’a Orwella Folwark zwierzęcy. Za Michaelem Sandelem autorka zadaje inspirujące pytanie: „czy eksperyment myślowy to właściwy sposób myślenia o sprawiedliwości?”
Z kolei Piotr Bartula w tekście wychodzącym poza kanon akademicki, Równość versus sprawiedliwość, wykorzystuje precyzyjnie argumenty komunitarian i liberałów w ich konkretnym zastosowaniu, a dokładniej na przykładzie zabawnego sporu nauczycieli akademickich pożądających tego samego dobra (w tym przypadku większej liczby zajęć ze studentami). Poprzez wymianę korespondencji dydaktyków akademickich autor stawia istotne pytanie odnoszące się do zasadniczego sporu: czy sprawiedliwość – w warunkach przybliżonej równości ludzi, ograniczonego altruizmu i/lub samolubstwa oraz ograniczonych zasobów – jest w świecie ludzkim w ogóle możliwa?
W trzeciej części numeru, poświęconej problematyce koncepcji człowieka, zamieszczono dwa teksty. Pierwszy z nich to artykuł Rafała Prostaka Liberalizmu z komunitaryzmem spór o koncepcję osoby. Kilka uwag o Sandelowskiej krytyce sprawiedliwości jako bezstronności Johna Rawlsa. Autor prezentuje w nim spór komunitarian z liberałami na tle antropologicznym. Jakkolwiek w książce Liberalism and the Limits of Justice Michael Sandel przedstawia własne stanowisko filozoficzne w opozycji do Rawlsowskiej teorii sprawiedliwości oraz koncepcji człowieka, powstaje pytanie o zasadność tego antagonizmu. Rafał Prostak stara się podważyć prostą i często przyjmowaną opozycję, zakładającą przeciwstawność poglądów adwersarzy (Sandela i Rawlsa). W tekście znajdziemy szereg argumentów świadczących o tym, że pomiędzy stanowiskami filozofów nie występuje konflikt o charakterze fundamentalnym. Rzecz jasna fakt ten nie oznacza, że pomiędzy zwaśnionymi stronami nie istnieją różnice, jednak nie są one tak ostre i wydają się przynależeć raczej do „niekończącej się dyskusji o naturze wolnej woli w ustalaniu treści sądów moralnych oraz politycznie afirmowanych standardów postępowania”.
Z kolei tekst Wokół Etyki autentyczności Charlesa Taylora autorstwa Piotra Augustyniaka – zgodnie z tytułem – poświęcony został rozważaniom kanadyjskiego filozofa zawartym w jednej z jego najbardziej poczytnych prac. Autor artykułu rekonstruuje myśl Taylora w odniesieniu do takich zagadnień jak: kryzys współczesnej demokracji, nowoczesny indywidualizm, społeczeństwo konsumpcyjne, czy ideał autentyczności. Taylorowska recepta na kryzys nowoczesności zostaje zestawiona z diagnozą oraz remedium, które odnaleźć można w pismach krytykowanego przez Taylora Fryderyka Nietzschego. Zdaniem Piotra Augustyniaka, to właśnie model nietzcheański, a nie taylorowski, radzi sobie lepiej z najbardziej aktualnymi wyzwaniami współczesności.
Czwarta, najbardziej heterogeniczna grupa artykułów dotyczy zagadnień o charakterze sporów ideowych i jest reprezentowana przez trzy teksty. Tekst Piotra Szymańca Komunitaryzm a republikanizm spór komunitarian z liberałami umiejscawia w dziedzinie historii filozofii. Autor artykułu koncentruje się na charakterystyce obu stanowisk oraz pokazaniu różnic między tradycją komunitariańską oraz republikańską. Tropi zatem odmienności występujące pomiędzy obiema doktrynami, którymi są na przykład różne ujęcie wolności czy odmienna perspektywa w odniesieniu do więzi wspólnotowych. Poddaje również analizie zbieżności obecne zarówno w refleksji komunitariańskiej, jak i republikanizmie klasycznym (głównie w odniesieniu do myśli Michaela Sandela).
Zazwyczaj myśl komunitariańska jest analizowana w odniesieniu do tradycji liberalnej, tymczasem Katarzyna Guczalska w artykule Feminizm i komunitaryzm – zgodność czy konflikt? zestawia komunitaryzm z feminizmem. Autorka wydobywa w analizie zarówno wspólne założenia teoretyczne i podobieństwo obu doktryn, jak i ich wzajemne skonfliktowanie. W tekście wybrzmiewają podstawowe pytania dotyczące postrzegania i funkcjonowania obywateli w ramach wspólnoty – z której nie da się współcześnie wykluczyć kobiet. Dzięki spojrzeniu na spór liberałów i komunitarian z perspektywy roli kobiety w społeczeństwie nowoczesnym, wzajemne powiązanie stanowisk w dyskursach feministycznym, liberalnym i komunitariańskim staje się bardziej klarowne i czytelne.
Ostatni tekst w tej grupie problemowej to Liberalne wartości, komunitarystyczne cnoty? autorstwa Sebastiana Gałeckiego, który posługując się dwoma pojęciami mającymi za sobą długą tradycję filozoficzną, czyli pojęciem „wartość” oraz pojęciem „cnota”, stara się wskazać, w jaki sposób spór między komunitaryzmem a liberalizmem można odczytywać jako bardziej od niego fundamentalną kontrowersję pomiędzy etyką cnót a etyką wartości. Artykuł dotyczy sporu liberalizmu z komunitaryzmem – przyjmuje jednak perspektywę nieco inną niż te najczęściej się pojawiające. Podjęta tu zostaje próba zanalizowania obu nurtów z punktu widzenia metaetyki. W konsekwencji tak przyjętej optyki rozważania prowadzone są wokół tezy, że kluczowa różnica pomiędzy stanowiskami omawianego sporu wynika z założonej teorii uzasadniania przyjętych stanowisk i zasad. Liberalizm posługuje się ideą wartości, którą cechuje preferencyjność, pluralizm i niewspółmierność, komunitaryzm natomiast odwołuje się do starożytnej idei cnót, zakładającej obiektywizm, racjonalność i teleologiczność rzeczywistości moralnej.
Na zakończenie tomu, w części poświęconej wyzwaniom sfery gospodarki, zamieszczone zostały trzy teksty podejmujące rozważania z perspektywy ekonomicznej. Dotyczą one ewentualnych aplikacji założeń komunitarian w przestrzeni życia gospodarczego.
Ten obszar analiz otwiera tekst Andrzeja Kwarcińskiego zatytułowany Rozważania wokół korporacji, shareholder primacy i wspólnotowych podstaw współdziałania. Autor prezentuje wątki obecne w dyskusji dotyczącej współczesnego modelu korporacji i umieszcza teorie nadzoru korporacyjnego w świetle analizowanego sporu komunitarianie contra liberałowie. Artykuł porządkuje zwłaszcza dyskurs dotyczący żywo dyskutowanej, uprzywilejowanej pozycji akcjonariuszy w korporacji.
Nową perspektywę badawczą proponuje Arkadiusz Mroczek w artykule Geneza społeczeństwa według austriackiej szkoły ekonomii w kontekście idei komunitarystycznych. Autor zestawia indywidualistyczną teorię szkoły austriackiej z optyką komunitariańską. Rekonstrukcja poglądów szkoły austriackiej ewokuje szereg ciekawych pytań. Na przykład, które ujęcie relacji społecznych jest lepsze: to, które przedstawiła szkoła austriacka, czy to, które sformułowali komunitaryści? Czy relacje rynkowe oparte na maksymalizacji korzyści należy uznać za podstawę więzi społecznych? Czy stosunki te podlegają rzeczywiście tak rozległemu spektrum urynkowienia, jak postulują Austriacy? Artykuł koncentruje się między innymi na przedstawieniu genezy społeczeństwa w rozumieniu austriackiej szkoły ekonomii, odwołując się do rekonstrukcji relacji społecznych przedstawionych przez Smitha i Ricardo.
Natomiast Tomasz Kwarciński w artykule O dwóch dogmatach wiary w rynek analizuje dogmat neutralności rynku oraz dogmat ekonomizacji cnót, w kontekście argumentacji Michaela Sandela skierowanej przeciwko imperializmowi rynkowemu. Autor dochodzi do wniosku, że w argumentacji tej dwa dogmaty wiary w rynek nie stanowią kluczowych przesłanek, a rozstrzygającą rolę pełni założenie indywidualnego dobrobytu (well being). Autor zauważa również, że z faktu nieneutralności rynku oraz empirycznego charakteru rozstrzygnięć dotyczących efektywności systemu dystrybucji dóbr wynika, iż wytyczając granice rynku, społeczeństwo jest skazane na wybór w sytuacji konfliktu wartości.
Zamiast zakończenia czy klasycznego podsumowania proponujemy uwagę natury ogólnej. Zrozumienie tego, co nowe we współczesnych poglądach, wymaga przejścia kilku etapów. Zaczynając interpretować dane stanowisko, rozumiemy je najpierw dość powierzchownie, nierzadko bowiem trzeba kilka razy zapoznać się z określoną koncepcją, aby ją dogłębnie zrozumieć. Zazwyczaj na początku akceptujemy to, co nowe – o ile znajdziemy w danej koncepcji to, co potwierdza nasze wcześniej przyjęte stanowisko. Zdarza się też, że odrzucamy dane poglądy, jeśli przeczą dotychczasowemu zestawowi przyjętych przez nas twierdzeń. Innymi słowy, nierzadko traktujemy to, co nowe, w sposób instrumentalny – akceptujemy określoną koncepcję społeczną czy polityczno-gospodarczą, jeśli potwierdza nasze myślenie, a krytykujemy ją – kiedy jest z naszym myśleniem sprzeczna. Kiedy jednak bliżej zagłębimy się w to, co nowe, a jednocześnie zapoznamy się z opiniami krytyków tej nowości, zaczynamy lepiej dostrzegać zarówno jej mocne strony, jak i słabości, którymi mogą być na przykład sprzeczności wewnętrzne (aporie) czy niedoróbki (niedoprecyzowane definicje lub założenia). Jeśli koncepcja nie broni się żadnymi zaletami, odrzucamy ją na śmietnik historii. Kiedy jednak ze względu na nie-które z twierdzeń pozostaje nadal ważna, staramy się zinterpretować jej słabości – i lepiej zrozumieć stawiane tej koncepcji zarzuty.
W ramach tak ogólnie zarysowanej dialektyki myślenia dokonuje się prezentowana debata, prowadząc ostatecznie do ciekawej wymiany myśli i wzbogacenia naszej refleksji. Polemika komunitarian z liberałami nadal inspiruje, ponieważ jako całość konfrontacja ta jest ważnym głosem na temat współczesności. Zachodzące dziś przemiany stosunków społecznych domagają się wnikliwej refleksji i odrzucenia uproszczonych schematów. Mamy nadzieję, że przedstawione artykuły, będące odzwierciedleniem indywidualnych punktów widzenia każdego z autorów, jako całość posłużą lepszemu zrozumieniu istoty sporu komunitarian z liberałami oraz wyartykułowaniu przyczyn powstania stanowiska komunitariańskiego, wskazującego na szereg niedoskonałości tradycji liberalnej.
Janina Filek, Katarzyna Guczalska
Kraków, 2016
Dane bibliograficzne tekstu:
Wokół sporu komunitarian z liberałami, red. Janina Filek, Katarzyna Guczalska, Prakseologia nr 158, t.2/2016 (Wprowadzenie, s. 5-14.)
(1) W polskiej literaturze można spotkać dwa, jak się wydaje równorzędne, określenia wchodzącej z liberałami w spór grupy myślicieli: komunitarianie i komunitaryści. Za Pawłem Śpiewakiem, autorem wstępu do pracy Komunitarianie. Wybór tekstów [2004] oraz tłumaczy tego zbioru, używamy w tym miejscu pierwszego z tych określeń, choć niektórzy autorzy tego tomu używają określenia komunitaryści.