WPROWADZENIE
Wątkiem przewodnim niniejszego opracowania jest krytyka umowy społecznej dokonana przez Carole Pateman. Zapytajmy od razu, czy zagadnienie to jest na tyle ważne, by poświęcić mu szczegółowe opracowanie? Odpowiedź jest twierdząca z dwóch powodów. Po pierwsze, Pateman przedstawia rewizję pojęcia, które – zarówno przez zwolenników, jak i przeciwników (!) – jest przyjmowane zazwyczaj w sposób niedostatecznie refleksyjny. Po drugie, refleksja Pateman w istotny sposób koryguje obraz współczesnej myśli politycznej. Powyższe odpowiedzi znajdą swoje potwierdzenie i rozwinięcie, warto jednak już z góry zasygnalizować, że stanowisko Pateman można krótko ująć w haśle „przeciw umowie”. Kontestacja ta jest odpowiedzią na dezinformacje zawarte w pojęciu umowy społecznej, stając się nieodzownym punktem wyjścia dla dalszych badań dotyczących tego terminu.
Autorka Kontraktu płci nie wydaje być się w Polsce postacią szeroko znaną (1), dlatego książkę poświęconą jej dorobkowi zacznijmy od podstawowych informacji biograficznych. Pateman urodziła się w Wielkiej Brytanii, w 1940 r.; doktoryzowała się w Oksfordzie. Jest emerytowanym profesorem nauk politycznych na University of California (Los Angeles) oraz honorowym profesorem School of European Studies w Cardiff University. Jako visiting professor wykładała między innymi na Princeton oraz Stanford University. W latach 1991–1994 była pierwszą kobietą, która sprawowała stanowisko prezydenta International Political Science Association (była też przewodniczącą American Political Science Association, czy Australasian Political Studies Association). Jako członek rad naukowych współpracowała z wieloma czasopismami („The Journal of Political Philosophy”, „Political Theory”, „The British Journal of Political Science”, czy „Political Studies”). Jest członkiem Akademii Brytyjskiej; otrzymała wiele prestiżowych nagród i wyróżnień. Pateman pochodzi z miejscowości Maresfield (40 mil od Londynu). Przerwała naukę w wieku lat szesnastu (idąc niejako śladem rodziców, którzy ukończyli edukację w czternastym roku życia). Parała się pracą urzędniczą, a później zapisała się do Ruskin College – szkoły dla dorosłych w Oksfordzie. Chociaż nie posiadała kwalifikacji potrzebnych do zapisania się na uniwersytet, dostała się do Lady Margaret Hall. Po otrzymaniu licencjatu pracowała z brytyjskim filozofem Brianem Barry (1936-2009) (2) i opracowała manuskrypt Participation and Democratic Theory. Barry skłonił Pateman do wysłania go do Cambridge University Press, które przyjęło pracę do publikacji.
Dorobek Pateman zajmuje szczególne miejsce na tle współczesnego dyskursu akademickiego. Najważniejsze osiągnięcia myślicielki przynależą do dziedziny nauk politycznych i są związane są z obszarem badań dotyczących teorii demokracji, tradycji liberalnej, feministycznej filozofii politycznej, czy bezwarunkowego dochodu podstawowego. Prace myślicielki posiadają znaczenie na polu teorii polityki, historii myśli politycznej, politologii, filozofii polityki, filozofii społecznej, socjologii, historii, ekonomii. Tematy, które są przedmiotem szczegółowych badań Pateman to przede wszystkim: umowa społeczna, teoria demokracji, liberalizm, socjologia i organizacja pracy, bezwarunkowy dochód podstawowy, państwo opiekuńcze, ruchy pracownicze. Atrakcyjność i wiarygodność dyskursu Pateman posiada swoje źródło w przymiocie jej prac, którym jest mariaż argumentów teoretycznych z szeroko rozumianą dokumentacją empiryczną. Źródłami z których korzysta badaczka są kanoniczne teksty z filozofii politycznej, socjologiczne studia o partycypacji w zakładzie pracy, dokumenty prawne, czy archiwalia historyczne. Poglądy Pateman – na przykład na temat statusu kobiety w społeczeństwie, czy rozwoju kolonializmu – są uwiarygodnione przez odwołania się aktów prawnych czy prawa zwyczajowego.
W twórczości Pateman wyróżniać można trzy główne obszary refleksji. Są one związane z publikacjami najważniejszych prac myślicielki. Pierwszy obszar badań odnosi się w głównej mierze do książki Participation and Democratic Theory (1970). Pateman podjęła się tu polemiki z wpływowym w XX wieku sposobem myślenia o demokracji, zwłaszcza z ujęciem zaproponowanym przez Josepha Schumpetera w dziele Capitalism, Socialism and Democracy (1942) (3). Zwolennicy dominujących w latach 50. i 60. teorii demokracji deprecjonowali jej klasyczną formułę i kładli nacisk na realistyczne podejście do życia politycznego. Określili demokrację jako metodę polityczną, która służy liderom elit do walki o głosy ludu; twierdzili również, że apatia polityczna jest warunkiem stabilności społecznej. W oparciu o teksty źródłowe, Pateman odrzuca ten sposób myślenia. Jej zdaniem, błąd obrońców tej – jak pisze – „współczesnej teorii demokracji” (the contemporary theory of democracy), polega na błędnej interpretacji kanonicznych dzieł z zakresu filozofii politycznej i politologii. Orędownicy klasycznej formy demokracji – tacy jak Jan Jakub Rousseau, John Stuart Mill, czy George Douglas Howard Cole – nie dezawuowali, lecz bronili partycypacyjnej teorii demokracji.
Pateman stworzyła własną teorię demokracji, nie stała się ona jednak koncepcją wpływową. Polemiczna refleksja zawarta w Participation and Democratic Theory została zauważona i wywarła znaczny wpływ na całą generację teoretyków i praktyków z wielu dziedzinach nauk społecznych. W literaturze przedmiotu, Pateman określana jest jednak zazwyczaj w sposób dość ogólny: jako obrończyni demokracji partycypacyjnej (ewentualnie bezpośredniej, czy uczestniczącej), a nie myślicielka, która do badań nad demokracją wnosi istotną nowość. W niniejszym opracowaniu stawiamy hipotezę, wskazując na jeden z możliwych powodów braku powszechnej znajomości modelu demokracji w ujęciu Pateman. Wiarygodność jej refleksji oparta jest w dużej mierze na teście empirycznym, którym jest odwołanie się do funkcjonowania zakładów pracy w titoistycznej Jugosławii. Wydaje się, że test ów nie jest do końca przekonujący. Trzeba jednak podkreślić, że treść zawarta w Participation and Democratic Theory jest interesująca, a poruszane w książce tematy – na przykład sposoby wzmocnienia procesu demokratyzacji – stały się kołem zamachowym dalszych badań w tej dziedzinie.
Druga domena dorobku Patmen zorientowana jest antagonistycznie w kierunku tradycji liberalnej i można określić ją mianem „antyliberalnej” i „pro-wspólnotowej” (liberalizm nie jest w stanie uprawomocnić wspólnoty). Główną pracą poświęconą liberalizmowi, a po części umowie społecznej, jest The Problem of Political Obligation: a Critical Analysis of Liberal Theory (1979) oraz jej wznowienie The Problem of Political Obligation: A Critique of Liberal Theory (1985). Treść tu zawarta wyniosła Pateman do grona najważniejszych krytyków tradycji liberalnej. Myślicielka stara się wykazać, że w nowoczesnym państwie liberalno-demokratycznym nie ma możliwości uprawomocnienia pojęcia „zobowiązania politycznego”. Świadomość tego problemu pojawiła się już u Platona (dialog Kriton), jednak samo zagadnienie stało się szczególnie istotne w czasach nowożytnych. W XVII wieku pojawiła się bowiem przełomowa idea mówiąca, że wszyscy ludzie są z natury równi i wolni. Fakt ten prowadzi do eliminacji przeświadczenia, że ludzie podlegają naturalnym hierarchiom i oczywistym nierównościom społecznym. Zagadnienie „zobowiązania politycznego” było niezwykle ważne dla klasycznych teoretyków umowy społecznej, ponieważ – w perspektywie wolności i równości obywateli – uzasadnieniem istnienia rządu i władzy może być jedynie dobrowolna zgoda rządzących. Mówiąc inaczej: w warunkach umowy społecznej, ludzie sami muszą nałożyć na siebie zobowiązanie polityczne. Pateman stara się wykazać, że zadanie to jest niemożliwe do wykonania w państwie liberalno-demokratycznym. Badaczka skupia się na umowie społecznej, ponieważ pierwsi nowożytni teoretycy polityki w tym właśnie „narzędziu” widzieli możliwość legitymizacji zobowiązania politycznego.
Trzecim obszarem badań, z którym należy wiązać refleksję Pateman, jest feminizm. Wydaje się, że na tym polu refleksja myślicielki jest najbardziej wpływowa. Przyczyną tego faktu jest swoista i znamienna cecha prac badaczki, którą jest uwzględnienie perspektywy feministycznej w analizie podstawowych zagadnień politycznych: legitymizacji państwa, władzy, ustroju, wspólnoty, instytucji społecznych, ekonomii. Na gruncie polskim Pateman dała się poznać właśnie jako feministka, gdyż jej poglądy znane są głównie za pośrednictwem pracy The Sexual Contract (1988) – pozycji, która (jak do tej pory) zajmuje pierwsze miejsce, jeśli chodzi o translacje z języka angielskiego (4).
W książce Problem of Political Obligation Pateman zainteresowana była głównie pojęciem zobowiązania politycznego oraz obywatelstwa (w liberalnych społeczeństwach demokratycznych). W Kontrakcie płci analiza skupia się na umowie małżeńskiej i umowie o pracę. Pojawia się tu argumentacja na rzecz tezy o celowym podporządkowaniu kobiet mężczyznom za pomocą teorii umowy społecznej. Pateman odrzuca interpretację, zgodnie z którą to stereotypy patriarchalne zaślepiły (niejako) teoretyków umowy, przez co nie mogli oni przypisać kobietom pełnej wolności i równości. Niedoskonałość klasycznej teorii umowy społecznej nie jest rezultatem przesądów, ograniczonej wyobraźni, uwikłania w realia społeczne danego czasu czy niezdolności do wyciągnięcia ostatecznych konsekwencji z własnej argumentacji – mamy do czynienia ze świadomym podporządkowaniem kobiet mężczyznom.
Patrząc chronologicznie, kolejną istotną książką w dorobku Pateman jest publikacja The Disorder of Women: Democracy, Feminism and Political Theory (1989), w której pojawiły się publikowane już wcześniej artykuły (5). Na wyróżnienie zasługuje również pozycja z 2007 r. Contract and Domniation, gdzie Pateman kontynuuje badania nad pojęciem umowy (współautorem książki jest Charles W. Mills) (6). Analizie poddane są tu zwłaszcza kwestie rasy i płci. Pateman dowodzi, że interpretacja tych zagadnień w znacznym stopniu ukształtowała współczesny globalny obraz polityki. W drugim rozdziale książki, Pateman zajmuje się tak zwaną „umową osadnika”, która jest dla niej przykładem umowy rasowej. Bada logikę, która pozwoliła brytyjskim kolonistom sformułować uzasadnienie władzy nad autochtonami w Ameryce Północnej i Australii. Pokazuje, że koncepcja terra nullius, czyli ziemi niezamieszkanej, odgrywała zasadniczą rolę w procederze ugruntowania poddaństwa. Pojęcie terra nullius posiadało dwie wykładnie. Po pierwsze głosiło, że ziemia jest niczyja i pozbawiona właściciela, jeśli była zamieszkana, lecz nieuprawiana. Argument ten wysunęli i stosowali Hugo Grotius i John Locke. W Ameryce Północnej istnienie rdzennych mieszkańców było rejestrowane; koloniści – posługując się argumentami rasistowskimi – pozbawili ich obywatelstwa. Drugie znaczenie ziemi niezamieszkanej odnosi się do Australii, gdzie przyjmowano bardziej radykalną wykładnię tego pojęcia. Do roku 1992 kontynent uznawano za pozbawiony rdzennych mieszkańców i „pusty” sensie w literalnym. Nie zawierano żadnych traktatów z autochtonami. Z drugiej strony, życie rdzennych mieszkańców było bardzo szczegółowo kontrolowane przez osadników. Twierdzono, że są oni niezdolni do samodzielnej kontroli nad własnym życiem. Contract and Domination jest publikacją ważną również z innego powodu. Znajdziemy tu szereg wyjaśnień i doprecyzowań, które Pateman poczyniła w odpowiedzi na zarzuty, które pojawiły się w debacie poświęconej jej dorobkowi.
W dorobku Pateman istotną rolę odgrywa krytyka walfare state – kwestia dość zaskakująca (i tym bardziej interesująca) w przypadku myślicielki o proweniencji lewicowej. Pateman interesuje struktura oraz funkcjonowanie państwa opiekuńczego. Twierdzi, że nowoczesne państwa opiekuńcze są ufundowane na pojęciu niezależności – kobiety nie były jednak uznawane za istoty niezależne, to znaczy takie, które są zdolne do dysponowania własną osobą (property in the person – pojęcie to jest w pracy szczegółowo omówione). Takie postrzeganie doprowadziło do ukształtowania „dwuwarstwowego” państwa opiekuńczego, w którym mężczyźni otrzymują świadczenia jako niezależni obywatele i żywiciele rodziny, a kobiety dostają je jako żony – istoty zależne od mężów. W takich okolicznościach zakłada się, że kobiety będą wykonywały czynności związane z opieką, choć opieka nie jest uznawana za pracę.
Krytyka państwa opiekuńczego łączy się z podjętą przez Pateman dyskusją na temat dochodu podstawowego. Przedstawiając argumenty na rzecz tej idei, myślicielka poddała krytyce stanowisko znanego popularyzatora i obrońcy dochodu Philippe’a Van Parijsa i porównała basic income do uniwersalnego prawa do głosowania (7). Basic income to dla Pateman idea pozytywna, wspierająca autonomię jednostki i przyczyniająca się do stworzenia bardziej demokratycznego społeczeństwa. W przeciwieństwie do świadczeń wypłacanych przez państwo opiekuńcze dochód podstawowy gwarantuje niezależność ekonomiczną. W krajach rozwiniętych sposób, w jaki przyznaje się świadczenia, stwarza możliwość, że odbiorcy zostaną zdominowani przez osoby, które podejmują decyzję o ich losie. Pracownicy socjalni, biurokraci czy politycy mogą skorzystać ze swojej kontroli nad zasobami, aby wywrzeć wpływ na świadczeniobiorców. Zwłaszcza w krajach rozwijających się pomoc jest często związana z politycznymi koneksjami albo z poparciem dla partii rządzącej. Tymczasem zasadniczą zaletą dochodu podstawowego jest jego bezwarunkowy charakter – i ta właśnie cecha sprawia, że dochód nie może być użyty jako narzędzie dominacji.
Myśl Pateman jest wielowymiarową krytyką instytucji i relacji międzyludzkich opartych na fundamencie umowy społecznej, będąc jednocześnie próbą ugruntowania określonej wizji życia społecznego – demokracji partycypacyjnej. Z jednej strony refleksja Pateman jest krytyczną reakcją na aporie stojące u źródeł porządku społecznego liberalnej demokracji – z drugiej strony, próbą wzmocnienia potencjału demokratycznego. Wnioski płynące z refleksji Pateman są ciekawe dla osób zainteresowanych tematami związanymi z demokracją, liberalizmem, ale także feminizmem. W tym ostatnim obszarze, znajomość poglądów myślicielki pomaga odpowiedzieć na pytanie: „o co właściwie chodzi tym feministkom?”. Kontakt z publikacjami Pateman daje satysfakcję, ponieważ – nie wdając się w homiletykę i moralizatorstwo – funduje nietypową i zaskakującą „wycieczkę” po klasycznej myśli politycznej. W tym sensie, tezy badaczki rzucają autentyczne światło na niejasne, czy wręcz odbierane jako niewiarygodne dla opinii publicznej założenia feminizmu – na przykład pogląd: „patriarchat trwa nadal”.
W przypadku refleksji Pateman mamy do czynienia z istotną rewizją obiegowych opinii, racji oraz sposobów uzasadnienia norm oraz praktyk współżycia między kobietami i mężczyznami. Uwaga ta dotyczy dezawuacji poglądów propagowanych w kręgach akademickich – pielęgnowanych choćby po stronie zwolenników liberalizmu, czy komunitaryzmu. W tym kontekście warto wspomnieć, że Pateman znana jest z krytyki neutralności płci. W ostatnich dekadach liberalizm był dezaprobowany – na przykład przez Michaela Sandela i innych komunitarian – za rzekome ujęcie podmiotu jako wyizolowanego z więzi społecznych i zakorzenienia w cielesności (8). Pateman kontrargumentuje: sposób konstrukcji jednostki, które dominuje w XVII-wiecznych teorii umowy społecznej, wcale nie abstrahuje od cielesności. Przeciwnie, obywatel jest zakorzeniony w cielesności, posiada ciało i jest to ciało męskie. Ciało kobiece posiada inny status i jest traktowane w sposób bardziej przedmiotowy niż ciało mężczyzny.
Pateman zaliczana jest do nurtu określanego mianem „feminizmu radykalnego”. Czy jest to słuszne? Jest prawdą, że poglądom myślicielki towarzyszą poglądy radykalne – już choćby w odniesieniu do samego zagadnienia umowy społecznej (argumenty mówią bowiem o konieczności odrzucenia umowy). Na radykalizm stanowiska Pateman zwróciła na przykład uwagę Susan Moller Okin (uwagi te są przywołane w pracy), mając na myśli jej stwierdzenia dotyczące mężczyzn i relacji heteroseksualnych. W optyce niniejszej pracy trzeba zaznaczyć, że całościowy wydźwięk wywodu Pateman nie jest spójny z feminizmem radykalnym. Jeśli przyjmiemy, że celem tego nurtu jest „po kobiecemu zorganizowana ludzkość” (9) – Pateman nie jest feministką radykalną. Poza tym, określenie myślicielki mianem „feministki radykalnej” w żaden sposób nie sygnalizuje oryginalności i specyfiki jej stanowiska.
Pateman można zaliczyć w szeregi demokratów, republikanów (10), krytyków liberalizmu, członków Nowej Lewicy (radykalizm to jakiś wariant lewicowości), czy – jak wyraziła się przywołana już Okin – „anarchistycznego skrzydła ruchu socjalistycznego” (11) – z pewnością nie będą to klasyfikacje błędne. Wszystkie one są jednak ogólnikowe i nie wskazują na swoistość, czy niepowtarzalność refleksji Pateman. Czy nie warto pokusić się o próbę precyzyjnego i adekwatnego określenia jej dorobku?
Tym, co najciekawsze w jej myśli, to swoista i w oryginalny sposób podniesiona rewizja umowy społecznej. Jak w związku z tym określić stanowisko myślicielki? Konwencjonalne klasyfikacje zawodzą w odniesieniu do Pateman, ponieważ na jej koncepcję składa się mariaż nieszablonowo odczytanej klasycznej myśli politycznej z oryginalnie rozumianym feminizmem. Co ciekawe, w Contract and Domination, myślicielka wspomina o błędzie, który popełniła, a którym jest brak wskazania, że jej argumentacja z Kontraktu płci, była inspirowana technikami dekonstrukcyjnymi i postmodernistycznymi, rozwijanymi w latach 80. (12) Biorąc to za istotną wskazówkę, można by stanowisko Pateman określić feminizmem dekonstrukcyjnym. Niestety, określenie to nie kieruje nas w stronę zagadnienia umowy, a po drugie, myślicielka rzeczywiście nie podjęła się żadnej poważnej analizy pojęcia dekonstrukcji. Wydaje się, że stanowisko Pateman najlepiej klasyfikuje określenie „feminizm antykontraktowy” (feminizm tego typu nie został do tej pory wyróżniony). Termin ten zawiera w sobie istotę poglądów Pateman zaprezentowaną w niniejszej pracy. Feminizm antykontraktowy jest stanowiskiem, które odrzuca kontraktarianizm oraz kontraktualizm (kwestia ta zostanie szczegółowo omówiona).
Czy koncepcja Pateman jest refleksją spójną, wiarygodną i oryginalną? Czy pretenduje do miana jasno określonej i wyrazistej doktryny? Czy stanowisko Pateman posiada potencjał ku temu, by stać się punktem centralnym debaty, dzięki której lepiej „rozumiemy siebie i swój świat społeczny” – tak jak głoszą pierwsze słowa Kontraktu płci? W pracy została podjęta próba całościowej prezentacji koncepcji myślicielki, jednak nie przedstawiono pełnej rekonstrukcji dorobku Pateman. Poza pracą znalazło się szczegółowe opracowanie związane z tematyką bezwarunkowego dochodu podstawowego (13). Z drobiazgowej analizy zostały wyłączone uwagi dotyczące macierzyństwa zastępczego, prostytucji i patriarchalnego funkcjonowania państwa opiekuńczego. Tematy te zostały odnotowane, jednak ich szczegółowe omówienie znalazło się ostatecznie poza książką. Precyzyjne wprowadzenie i zreferowanie stanowiska Pateman – wraz z całościową dyskusją dotyczącą surogatek oraz prostytucji – wymagałby wydania co najmniej dwóch tomów dedykowanych myślicielce (14). W opracowaniu udało się jednak przedstawić problem przemocy seksualnej wobec kobiet (Problem: kobieta mówi „nie”).
Praca została podzielona na pięć rozdziałów. Rozdział pierwszy (Wprowadzenie) przedstawia w zarysie dorobek i postać Pateman. Część druga (Demokracja i liberalizm) wskazuje na preferowany przez Pateman model relacji społecznych – ucieleśniony w demokracji partycypacyjnej – oraz wnika w teoretyczne przyczyny fiaska paradygmatu liberalnego. Część trzecia (Umowa i patriarchat) przedstawia problem zniewolenia kobiet w oparciu o teorię umowy społecznej. Rozdział czwarty (Odrzucić umowę?) omawia znaczenie i miejsce poglądów Pateman na tle ich recepcji, interpretacji i krytyki. Rozdział piąty (Zakończenie) jest podsumowaniem i wyciągnięciem wniosków z przeprowadzonej analizy. Każdy z pięciu rozdziałów jest podzielony na pod-rozdziały, w których pojawia się szczegółowa analiza stanowiska i argumentów badaczki.
Walorem prac badaczki jest niezwykle szerokie nawiązanie do klasyki myśli politycznej. Pateman podejmuje się pogłębionej eksploracji zachodniej myśli politycznej. W obrębie jej głównego zainteresowania znaleźli się tacy myśliciele jak: Grotius, Hobbes, Filmer, Locke, Rousseau, Kant, Hegel, J. S. Mill, Rawls. Pateman odnosi się w sposób krytyczny (zaskakując) do tez Mary Wollstonecraft, a nawet – można zaryzykować takie stwierdzenie – tradycji feministycznej. Osobnego komentarza domaga się też zaproponowane przez Pateman odczytanie filozofii politycznej Hegla (15). Można powiedzieć, że Pateman należy do świetnych znawców heglizmu i – co budzi szacunek – włącza go do współczesnej debaty (wbrew modzie i analitycznym konwencjom). Niezwykle wymownie wybrzmiewa teza, że Hegel nie rozwiązuje problemu zobowiązania politycznego. Po prostu Pateman dobrze wie, co jest w tradycji myślenia najważniejsze i – warto dodać – jako kobieta mierzy się z kluczowymi (męskimi) narracjami składającymi się na spójną teorię polityczną Zachodu. Trzeba docenić ten rozmach i odwagę. Dodatkowo, krytyka Pateman bliska jest wypracowanej przez Hegla metodzie krytyki immanentnej. W Fenomenologii ducha oraz Nauce Logiki, Hegel wypracował taki sposób badania stanowisk filozoficznych, który nie dopuszcza ujmowania badanego materiału za pomocą zewnętrznych (wobec nich) określeń. Celem takiej czynności badawczej jest wierna rekonstrukcja założeń stojących za danym stanowiskiem, odtworzenie właściwych dla niej operacji poznawczych, opis sposobu, w jaki ujmuje się swój własny przedmiot, i sprawdzenie, czy przedmiot może być adekwatnie ujęty za pomocą procedur akceptowanych przez określone stanowisko filozoficzne (w Wykładach z historii filozofii filozof prezentuje tę metodę na konkretnym materiale). Do mistrzowskich analiz należy sposób ujęcia przez Pateman stanowiska Kanta w odniesieniu do małżeństwa – jest to świetny i wyróżniający się przykład zastosowania krytyki immanentnej (Czy żona jest własnością męża?). Warto też dodać, że poza klasykami, myślicielka odwołuje się również do całej plejady autorów współczesnych. Są to między innymi (nie wymienieni w tytułach rozdziałów): John Petrov Plamenatz, Sheldon Wolin, Michael Walzer, Gerald A. Cohen, Attracta Ingram, czy Heidi Hartmann.
Pateman poddaje analizie pojęcie umowy w określonej optyce. Oryginalność jej spojrzenia polega na skupieniu się na takim sensie umowy, która ujawnia fenomen dysponowania własną osobą (property in the person). W polski przekład kategoria ta została wpleciona taki sposób, że można przeoczyć jej fundamentalne znaczenie. Czytamy na przykład:
A przecież wyzysk jest możliwy właśnie dlatego, że – jak zamierzam wykazać – umowy dotyczące własności swojej osoby oddają prawo do sprawowania władzy w ręce jednej strony takiego porozumienia (16).
W jaki sposób tłumacz zaznaczył, że w tym fragmencie pojawia się ważny termin angielski, na który należy zwrócić szczególną uwagę (trudne i ważne terminy z obcych języków podaje się zazwyczaj w nawiasach w oryginalnym brzmieniu)? Czy zdanie to jest zrozumiałe? Co to są umowy dotyczące własności swojej osoby? Wydaje się, że brak wyróżnienia terminu, brak krótkiego omówienia (choćby w przypisie) wspomnianej struktury semantycznej oraz jej filozoficznych źródeł może powodować, że przesłanie Kontraktu płci nie jest w pełni zrozumiałe. W niniejszym opracowaniu dokładamy starań, aby wyjaśnić fundamentalne przesłanie Pateman. Myślicielka argumentuje, że wszelkie umowy, w których dochodzi do zrzeczenia się dysponowania własną osobą są nieprawomocne, a – mówiąc precyzyjniej – fikcyjne. „Fikcja polityczna” dotyczy w zasadzie wszystkich umów. Fikcyjność umowy polega na potraktowaniu jednostki w sposób przedmiotowy.
Interpretując stanowisko Pateman, natrafiamy również na inną bolączkę związaną z przekładem książki The Sexual Contract. W translacji polskiej pojawia się określenie „kontrakt płci”. Ten związek frazeologiczny brzmi dobrze i posiada uzasadnienie w praktyce językowej (umowa to kontrakt). Pojawia się tu jednak problem ze zrozumieniem stanowiska Pateman. Istnieje bowiem dobrze znany termin „umowa społeczna”; nagle obok niego pojawia się inny, nowy, termin „kontrakt płci”. W związku z tym, nasuwa się szereg pytań: co to za „jakiś” inny kontrakt? Czy ów „kontrakt płci” jest tym samym kontraktem, co umowa społeczna, czy są to może umowy różne? Czy kontrakt płci został zawarty wcześniej, czy później niż „umowa społeczna? Wydaje się, że wrażenie różnicy pomiędzy umowami nie powstawałoby, gdyby w przekładzie pojawiło się pojęcie „umowa płci” – zwłaszcza, że w języku angielskim istnieje wyraźna spójność i podobieństwo słów – mamy bowiem social contract i sexual contract. Jeśli termin „sexual contract” przełożymy jako „umowa płci”, to już sam język nasuwa myśl, że obie umowy są tożsame. W przypadku translacji „kontrakt płci” powstaje wrażenie odróżniania się umowy płci od umowy społecznej. Z tego właśnie powodu, w niniejszej pracy pojawia się głównie poprawniejszy termin „umowa płci”, natomiast termin „kontrakt płci” jest używany w celu zróżnicowania słownictwa, czyli ze względów stylistycznych. Jako że niniejsze opracowanie może mieć wpływ na recepcję myśli Pateman w Polsce, zaznaczmy, że umowa społeczna jest jednocześnie umową płci. Pogląd stwierdzający, że umowa płci poprzedza umowę społeczną jest błędny – z tego właśnie powodu stoimy na stanowisku, że lepszym przekładem tytułu The Sexual Contract byłby w języku polskim tytuł: Umowa płci.
Zamieszanie związane z wrażeniem (istnienia) następstwa czasowego pomiędzy umowami ma źródło w różnicującej terminologii, ale również w błędnych interpretacjach stanowiska Pateman. Jeśli niepoprawnie zakłada się, że umowa społeczna jest jedyną umową pierwotną, to (z powodu nieprawidłowości tego stwierdzenia) trzeba temu poglądowi zaprzeczyć. Pateman zaprzecza więc i „twierdzi”, że umowa płci jest uprzednia wobec umowy społecznej. W rzeczywistości jednak tak nie jest (wrażenie następstwa czasowego pojawia się jedynie jako konsekwencja „walki” z błędnymi poglądami). Pateman rzeczywiście wskazuje na różne umowy (w sensie analizy danego aspektu – są to różne umowy), lecz umowy te zostały powołane do istnienia równocześnie. Dodajmy, że w The Sexual Contract pojawia się również termin „umowa pierwotna” (original contract). Pateman nazywa umowę pierwotną umową małżeńską – widzi w niej bowiem podstawowy wzorzec patriarchalny (w ten sposób wiąże umowę małżeńską z treścią, która powszechnie odnoszona jest do terminu „umowa społeczna”) (17).
Za „wizytówkę” stanowiska Pateman można uznać przeświadczenie, że koncepcja umowy jest zła sama w sobie. W związku z tą radykalną tezą pojawiły się głosy sprzeciwu – co ciekawe, płynące również z pozycji feministycznych. Argumentowano, że umowę można uznać za mechanizm neutralny, który może być wypełniony treścią przyjazną kobietom. Padały pytania: czy umowa nie jest spójna z emancypacją kobiet? Czy nie powinno się wykorzystać tego wielowiekowego narzędzia do obrony celów feministycznych? Może problemy, które generuje umowa, nie są związane z logiką umowy, lecz z jej (uprzedmiotowiającą kobiety) treścią? Być może wrogie kobietom są źródłowe „normy patriarchalne”, a nie sama umowa? Pateman konsekwentnie odpierała wszelkie argumenty, dążące do włączenia mechanizmu umowy do budowania strategii pro-kobiecych. Jej zdaniem, praktyka zawierania umów nie jest neutralna w sensie politycznym, a umowa społeczna jako pojęcie obciążone treścią patriarchalną, nie jest zdolne do przezwyciężenia patriarchatu.
Szczegółowa analiza najważniejszych kontrargumentów skierowanych pod adresem Pateman została przedstawiona na podstawie wybranych artykułów poświęconych dorobkowi myślicielki. Rozdział Odrzucić umowę? jest świadectwem autentycznego rozdarcia, które towarzyszy recepcji poglądów Pateman. W zasadzie wszystkie przywołane głosy sygnalizują ważność wystąpienia Pateman, eksponując jednocześnie jakieś ograniczenie, wadliwość, lub konieczność modyfikacji jej stanowiska. Susan Moller Okin broni umowy i zwraca uwagę na problematyczność obecnej u Pateman interpretacji libertarianizmu (wątek ten został nieco rozwinięty i wychodzi poza argumentację Okin). Nancy Fraser podnosi wadliwość interpretacji Pateman w odniesieniu do umowy małżeńskiej, umowy o pracę, czy umowy z prostytutką. Wywód Fraser posiada tę właśnie osobliwość, którą da się zauważyć w odniesieniu do refleksji Pateman: pomimo uwag krytycznych jest sprawą oczywistą, że Fraser ceni refleksję Pateman. Oryginalnie wybrzmiewa głos Robyn Marasco, który mówi o niemożności wyjścia Pateman poza tradycyjne kategorie, które rzekomo zwalcza. Charles W. Mills próbuje godzić stanowisko myślicielki z innymi feministkami i „ratować” pojęcie umowy dla celów feministycznych. Chantal Mouffe dzieli wiele założeń z Pateman, ale ostatecznie, w polityce feministycznej, kroczy własną drogą. Alan Ryan wskazuje na zalety myślenia Pateman o demokracji, podkreśla jednocześnie jego ograniczony zakres. Jane Mansbridge sygnalizuje trudność z klasyfikacją Pateman, prowokacyjnie próbując usytuować ją w obrębie tradycji liberalnej. Ostatecznie widzi w Pateman demokratkę o – niestety – ograniczonej możliwości oddziaływania. Nie jest to problem słabości jej teorii demokracji partycypacyjnej, lecz kwestii niesprzyjających uwarunkowań zewnętrznych.
Refleksja Pateman była (i jest) przedmiotem szerokiej dyskusji. Można ją prześledzić na bazie artykułów, książek, wywiadów (obecnych również na portalu youtube (18). Do najważniejszych opracowań poświęconych refleksji Pateman należą: The Illusion of Consent: Engaging with Carole Pateman (2008) oraz Carole Pateman: Democracy, Feminism Welfare (2011).
Przedstawiona problematyka dominuje nad chronologią, niemniej jednak zachowany został najbardziej ogólny porządek wydawniczy prac Pateman (uwaga ta dotyczy głównie książek – w mniejszym stopniu artykułów). W analizie tekstów zastosowana została tradycyjna metoda nieuprzedzonej, obiektywnej i racjonalnej rekonstrukcji tekstu. Metoda badawcza polega na nadaniu przejrzystej formy złożonemu wywodowi i argumentom oraz wydobyciu przesłanek, stojących u podstaw poglądów Pateman (oraz innych przywoływanych osób). Konstrukcja pracy, dobór literatury przedmiotowej, wyciągnięte wnioski, wiążą się z zamierzeniem – szczególnie mocno leżącym również na sercu bohaterce niniejszego opracowania – by nie popadać w ujęcia schematyczne, referowane myśli odczytywać w sposób twórczy, a ostatecznie – kierować do czytelników refleksję żywą, inspirującą i posiadającą realny wpływ na rzeczywistość. Celem metody badawczej jest wierna rekonstrukcja założeń stojących za danym stanowiskiem, odtworzenie właściwych dlań procedur badawczych, opis sposobu, w jaki została ujęta treść. Przedstawiamy pracę w wielu miejscach pionierską, wskazującą (potencjalną) przyszłość feministycznej teorii politycznej, ustalającą interpretację i odbiór dorobku Pateman w Polsce. Ambicją merytoryczną jest zrekonstruowanie projektu Pateman wraz z jego krytyczną analizą – wskazaniem jego mocnych i słabych stron, jego zalet i wad. Szczególny nacisk położony został na przedstawienie powodów, które prowadzą do konieczności przewartościowania umowy społecznej i wadliwości patriarchatu. Celem pośrednim jest ujawnienie założeń i idei, które – w sposób niejawny – warunkują życie współczesnego społeczeństwa.
Analiza pism Pateman jest wyzwaniem. Mamy tu do czynienia z badaczką wymagającą od czytelnika uważności, erudycji filozoficznej i odwagi w myśleniu. Pod względem formy pisze jasno, w sposób uporządkowany, na modłę analityczną – w sensie klarowności wywodu. Warto jednak dodać, że Pateman nie ceni filozofii analitycznej – za lekceważenie historii i badań historycznych. Badaczka wyraża poglądy podważające utarte schematy myślenia – i to nierzadko w sposób gruntowny. Choć rewizja tradycji zostaje tu spleciona z pogłębionym i rzeczowym wywodem oraz przemyślanymi argumentami, nie oznacza to, że jej publikacje są łatwe w przyswojeniu i zrozumieniu. Treść wywodu jest „gęsta” i wielopłaszczyznowa – a w odniesieniu do skali zagadnień – szeroka, choć jednocześnie skondensowana. W refleksji Pateman wybrzmiewają pytania, będące efektem gruntownej znajomości i niestandardowej interpretacji tekstów kanonicznych. Zainicjowana przez Pateman dyskusja przybiera formę pogłębionej i obszernej analizy źródłowych tekstów z klasycznej filozofii politycznej. Publikacje Pateman to wysokiej klasy rzemiosło akademickie. Wybrzmiewają w nich pytania, które wykraczają poza obiegowe wykładnie i zmuszają do myślenia. Fakty z życia codziennego percypowane jako oczywistość, w perspektywie jej refleksji przestają być oczywiste (jak na przykład należy rozumieć konieczność zawarcia umowy małżeńskiej?).
W pracy podjęta jest próba zaklasyfikowania i przyporządkowania Pateman do określonych nurtów. Fakt, że Pateman nigdzie do końca nie pasuje (19), można przedstawić w korzystnym świetle. Jest to myślicielka oryginalna, rozsadzająca utarte schematy myślenia, kwestionująca interpretacje, które znajdziemy w podręcznikach. Moglibyśmy nawet powiedzieć, że jest to myślicielka wybitna i być może należy odważnie wyrazić tę myśl. Wahanie, które pojawia się w odniesieniu do tej tezy, wiąże się jedynie z groźbą przesady, która jest gorsza niż powściągliwość.
1. Stanowisko Pateman interpretowała M. Środa, Indywidualizm i jego krytycy, Warszawa: Aletheia 2003. Informacje na temat myśli Pateman można znaleźć między innymi w Encykopeidii gender. Płeć w kutlurze, M. Rudać-Grodzka i inni (red.), Warszawa: Czarna Owca 2014. Większość polskich publikacji w sposób skrótowy nawiązuje do naszej bohaterki – wybrane z nich pojawiają się w niniejszym opracowaniu.
2. B. Barry (1936–2009), brytyjski filozof polityki, znany między innymi z prac: Theories of Justice: A Treatise on Social Justice, Berkeley: University of California Press 1989; Justice as Impartiality, Oxford: Clarendon Press 1995; Why Social Justice Matters, Cambridge: Polity Press 2005.
3. J. A. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, przeł. M. Rusiński, Warszawa: PWN 1995.
4. C. Pateman, Kontrakt płci, przeł. J. Mikos, Warszawa: Czarna Owca 2014. Książka została przetłumaczona na język portugalski, hiszpański, włoski, serbski, słowacki, chorwacki, koreański, chiński i francuski.
5. C. Pateman, The Disorder of Women: Democracy, Feminism and Political Theory, Polity Press, Stanford: Stanford University Press 1989. Pateman jest współredaktorką: C. Pateman, E. Gross, Feminist Challenges. Social and Political Theory, Boston: Allen & Unwin 1986. C. Pateman, M. Shanley (red.), Feminist Interpretations and Political Theory, Polity Press, Cambridgeand Penn State University Press 1991. C. Pateman, Keith Dowding, Robert Goodin (red.), Justice and Democracy, Cambridge University Press 2004. C. Pateman, Matthew Murray, Basic Income Worldwide: Horizons of Reform, International Political Economy, Palgrave Macmillan 2012.
6. Filozof polityki, Charles W. Mills (ur. 1951), jest komentatorem dorobku Pateman, współautorem Contract and Domniation, Cambridge: Polity Press 2007. Mills związany jest z The Graduate Center of the City University of New York, zajmuje się problematyką dotyczącą konfliktów rasowych, klasowych, płciowych. Charlesa Wade’a. Millsa nie należy mylić z amerykańskim socjologiem Charlsem Wrightem Millsem (1916-1962).
7. B. Ackerman, A Alstott, The Stakeholder Society, New Haven: Yale University Press 1999. Philippe Van Parijs, Real Freedom For All, Oxford: Clarendon Press 1995.
8. M. J. Sandel, Liberalism and the Limits of Justice, Cambridge University Press 1988.
9. K. Ślęczka, Feminizm. Ideologie i koncepcje społeczne współczesnego feminizmu, Katowice: Książnica 1999, s. 317. Refleksja Pateman znajduje się pod wpływem feminizmu radykalnego (nawiązanie do tematów: gwałt, prostytucja, wyzysk seksualny kobiet, trwający patriarchat).
10. Pateman można uznać za filozofkę republikańską, jeśli pod tym pojęciem rozumieć będziemy republikanizm demokratyczny, mający źródło w myśli Peryklesa, Protagorasa, Demokryta, J. J. Rousseau, czy M. Robespierre’a. Inny byłby republikanizm związany z „kulturą posiadania własności” (Pateman krytykuje ten nurt w dyskusji o bezwarunkowym dochodzie podstawowym). Zob. M. Schlinder, Bezwarunkowy dochód podstawowy. Rewolucyjna reforma społeczeństwa XXI wieku, Warszawa: PWN 2018, s. 92 i s. 96.
11. Co ciekawe, na stronie http://www.anarchifaq.most.org.pl (sekcja 6), znajduje się tekst Czy „wolnościowi” kapitaliści popierają niewolnictwo? Znajdziemy tu krótkie i afirmatywne odwołanie do Kontraktu płci. Stanowisko Pateman przeciwstawione jest libertarianizmowi w duchu R. Nozicka, czy M. Rothbarda. Czytamy: „prawicowy libertarianizm jest jedną z nielicznych dziś już teorii politycznych, które popierają niewolnictwo”. Anarchiści związani z polskim portalem internetowym, wspierają się zatem refleksją Pateman, by polemizować z ideowymi przeciwnikami [dostęp 1.11.2018].
12. C. Pateman, Ch. W. Mills, Contract and Domination…, s. 222-223.
13. Refleksję na temat bezwarunkowego dochodu podstawowego zob. K. Guczalska, Carole Pateman o dochodzie podstawowym, „Problemy Polityki Społecznej. Studia i Dyskusje” 37/2 (2017), s. 15-32. Refleksję Pateman dotyczącą basic income należy traktować jako kolejny etap afirmacji demokracji.
14. Tematy te są szeroko komentowane, w ramach różnych opcji ideologicznych (konserwatywnej, liberalnej, libertariańskiej, feministycznej, religijnej, ateistycznej, etc.).
15. Jako że heglizm był przedmiotem moich osobnych badań, wątki refleksji Pateman związane z Heglem są dla mnie szczególnie interesujące.
16. C. Pateman, Kontrakt płci…, s. 35-36. Por. C. Pateman, The Sexual Contract, Cambridge: Polity Press 1988, s. 8.
17. C. Pateman, Kontrakt płci, s. 60.
18. https://www.youtube.com/watch?v=eJS7TG2eqAo i https://www.youtube.com/watch?v=DLwowjvOY5Y [dostęp 30.10.2018].
19. Pasuje do feminizmu antykontraktowego – ale wyodrębnienie tego nurtu w świecie akademickim jest nowością.