Idea społeczeństwa obywatelskiego w filozofii Hegla
W moim wystąpieniu pragnę przedstawić ideę społeczeństwa obywatelskiego w ujęciu Hegla (zamierzam również odnieść się do historii kształtowania się tego pojęcia). Hegel pragnie zlikwidować represję państwa wobec obywateli oraz samowolę jednostki, która kieruje się przeciwko państwu, jako sferze zabezpieczającej dobro wspólne. Hegel realizuje swój pomysł wpisując społeczeństwo obywatelskie w strukturę wspólnoty jako sferę pośredniczącą pomiędzy rodziną a państwem. W ramach społeczeństwa obywatelskiego obywatele zorganizowani są do uczestniczenia w publicznej przestrzeni odróżniającej się od sfery państwa.
Koncepcja społeczeństwa obywatelskiego zmienia ujęcie państwa i rodziny, które wyrastały z wzorca antycznego. Społeczeństwo obywatelskie jest nowożytnym społeczeństwem mieszczańskim, zorganizowanym wokół kapitalistycznych sił wytwórczych, ukonstytuowanym na zasadzie prawa do własności i wolności gospodarczej (jego trzon stanowi klasa średnia). Kapitalistyczne społeczeństwo istnieje jako byt gospodarczy i podmiotowość polityczna, której najważniejszym momentem jest osobista wolność każdego, kto dysponuje swoją własnością i sprzedaje swoją pracę. Społeczeństwo obywatelskie jest sferą realizacji prywatnych celów, które wytwarzają i umacniają etos solidarności międzyludzkiej. Wbrew pojawiającym się interpretacjom myśli Hegla, nie jest to jedynie sfera dezintegracji i atomizacji społecznej.
Hegel uznaje i afirmuje rozdzielenie sfery ekonomiczno-społecznej i polityczno-państwowej, chociaż jest świadom pewnej dwuznaczności społeczeństwa obywatelskiego. Z punktu widzenia państwa – „rzeczywistości idei etycznej” – społeczeństwo obywatelskie jest domeną „konieczności i rozsądku”. Państwo jako całość i fundament życia wspólnotowego stoi wyżej w hierarchii społecznej od społeczeństwa obywatelskiego. Hegel krytykuje idee umowy społecznej (Hobbes, Rousseau), ponieważ głoszą one wyższość społeczeństwa obywatelskiego nad państwem. Prowadzi to do przyznania prymatu woli jednostkowej nad wzniosłą ideą państwa. Hegel przyjmuje rozerwanie klasycznej jedności civitas i societas civilis, nie godzi się jednak na degradację idei państwa w imię społeczeństwa obywatelskiego.
***
Ideę społeczeństwa obywatelskiego omawiam szczegółowo w książce Państwo jako dzieło sztuki. Piękno i wolność w filozofii Hegla.